تکاپوهای فکری سیاسی جبریه تا پایان عهد اموی

پس از تشکیل حکومت پیامبر (ص) در مدینه، مسلمانان تجربه جدیدی به نام حکومت را تجربه کردند اما رحلت پیامبر (ص) تحولاتی ساختاری در میان مسلمانان به وجود آورد، مسایلی همچون خلافت، ایمان و جبر و اختیار انسان که در میان مسلمانان و متفکران دو سده نخستین اسلامی انعکاس یافت. یکی از آن جریانهای مهم و بسیار تاثیر گذار در میان مسلمانان، جریان ارجاء و مرجیه و شاخه ای بسیار مهم از مرجیه ، به نام جبریه است. مرجیه جبریه در بحث جبر و اختیار با امویان که برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود به آن استناد می کردند در ظاهر اشتراک عقیده داشتند اما در عمل بدین گونه نبود و جبریه در برابر امویان ایستادند و علیه آنان شمشیر برگرفته و نابودی آنان را خواستار شدند. در این نوشتار تلاش شده است که علاوه بر بررسی زمینه های قرآنی-دینی و سیاسی و اجتماعی خاستگاه فکری جبریه به معرفی بنیان گذاران و نظریه پردازان فرقه جبریه پرداخته شودو همچنین از نوع تعامل و برخورد این جریان و مکتب فکری با حاکمیت اموی دلیل چرایی برخورد آنان با خلفای اموی سخن گفته شود. مرجیه و جریان جبریه آن پس از فروپاشی امویان به دست عباسیان عملا راه انحطاط پیمود و در معرض انتقاد و اعتراض مذاهب مختلف اسلامی قرار گرفتند و از آنجا که جبریه موفق به تکامل و آموزش آراء خود نشدند و همچنین اقدامات آنان بیشتر از دیدگاه نظریه ارجاء مورد مطالعه قرار گرفته که دایره ای بسیار گسترده از جبریه را مانند مرجیه خالصه و مرجیه قدریه را در بر می گیرد، بسیاری از مواریث فکری و واقعیتهای تاریخی راجه به آنان از میان رفته و یا عمدتا توسط مخالفانشان گزارش شده است به این دلیل دست یابی به واقعیتهای مربوط به آنان دشوار است. بنابراین سعی شده است با استفاده از گزارشهای متفاوت و گاه متناقض و مغرضانه در منابع گوناگون تاریخی، حدیث و طبقات، خاستگاه و نوع تعامل جبریه با دستگاه خلافت اموی مورد بررسی قرار گیرد. در این پایان نامه افزون بر استفاده از منابع کهن تاریخی، فرقه شناختی، رجال و تراجم و عقاید و کلام منابع مطالعاتی پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی نیز مورد استفاده قرار گرفته است و از آراء گوناگون پژوهشگران معاصر نیز در این زمینه بهره گیری شده است. برخی از محققان جریان ارجاء را به صورت کلی بدون توجه به فرقه های آنان همساز و همراه امویان معرفی کرده اند و برخی دیگر نیز آنان را مخالف و ناسازگار با امویان دانسته اند، نگارنده به این نتیجه رسیده است که مرجیه جبریه که علاوه بر اعتقاد به جدایی ایمان از عمل و مجبور بودن انسان در اعمالش، به اعتقاداتی همچون امر به معروف و نهی از منکر و پایبندی خلفا به قرآن و سنت پیامبر (ص) نیز باور داشتند، از این رو اعمال خلاف قرآن و سنت پیامبر (ص) امویان را که یک نمونه از آن گرفتن جزیه از نو مسلمانان بود را تاب نیاورده از این رو از در ستیز با آنان در آمدند و درصدد سرنگونی آنان برآمدند.